Í stjórnarskrárígildi Evrópusambandsins, ESB, Lissabonsamninginum, sem aðildarríkin samþykktu hvert fyrir sig árið 2009, voru lögð drögin að því, að orkumálin yrðu á meðal forgangsmála á sviði nánara samstarfs ESB-ríkjanna, sem þýðir, að færa skyldi stjórnun orkumálanna smám saman frá aðildarlöndunum og til Framkvæmdastjórnarinnar. Ákveðið var að hefjast handa á orkuflutningssviðinu fyrir jarðgas og rafmagn og ryðja burt öllum hindrunum í vegi snurðulausra orkuflutninga á milli svæða og landa og skapa málaflokkinum skilvirka umgjörð með því að setja á laggirnar Orkustofnun ESB – ACER (Agency for the Cooperation of Energy Regulators). Framkvæmdastjórnin framseldi vald sitt yfir málaflokkinum til þessarar stofnunar, en hefur þó eftirlit með starfseminni. Þar sitja í stjórn fulltrúar hvers aðildarríkis ESB með atkvæðisrétt, en EFTA-ríkin í EES (Evrópska efnahagssvæðinu) mundu einvörðungu fá rétt til áheyrnar í stjórn við inngöngu í Orkusambandið. Þannig mundi ríkja fullkomið ójafnræði með EFTA- og ESB-ríkjunum á fundum ACER.
Forskrift að færslu valds yfir raforkuflutningsfyrirtæki hvers lands er í tvennu lagi. Fyrst eru allar reglusetningarheimildir og eftirlitsstarfsemi með raforkuflutningsfyrirtækinu færðar til ákveðinnar deildar í orkustofnun viðkomandi ríkis. Sem dæmi skiptast reglusetningarheimildir fyrir Landsnet nú á milli ráðuneytis og Orkustofnunar (OS), og fyrir Alþingi liggur nú frumvarp til laga um að sameina þær hjá OS. Síðan er orkustofnun þjóðríkisins, eða sá hluti hennar, sem fer með málefni orkuflutninga, færð undan stjórnvaldi viðkomandi þjóðríkis, þ.e. undan ráðuneyti, og undir stjórnvald ACER. Hjá EFTA-ríkjunum gerist þetta síðast nefnda við innleiðingu Þriðja orkumarkaðslagabálks ESB í EES-samninginn, viðhengi 4, sem fjallar um orkumál, og upp á punt er ESA (eftirlitsstofnun EFTA) komið fyrir sem millilið í skipuritinu, en fær samt engar heimildir til sjálfstæðrar ákvarðanatöku um fyrirmælin, sem berast frá ACER til útibús hennar í viðkomandi ríki. Þetta er tilraun til að draga dul á, að fjölþjóðleg stofnun, þar sem EFTA-ríkin eru ekki fullgildir aðilar, muni stjórna stofnun í þjóðríkinu, sem er ekki ríkisstofnun, en fer með völd í landinu yfir málaflokki, sem varðar hagsmuni allra lögaðila og heimila í landinu. Á Íslandi virðist slíkt vera klárt brot á 2. gr. Stjórnarskrárinnar, og í Noregi hafa spunnizt stjórnlagalegar deilur um þetta fyrirkomulag.
Hlutverk ACER er að útrýma flöskuhálsum í flutningskerfum orku innan ESB, sem nú valda því t.d., að offramboð getur verið sums staðar á umhverfisvænni raforku, þótt skortur sé á henni annars staðar. Sú viðmiðunarregla ríkir hjá ACER, að bæta skuli raforkusamtengingar á milli svæða eða landa, ef verðmismunur þar á milli er meiri en 2,0 EUR/MWh, sem á núverandi gengi eru tæplega 0,25 ISK/kWh. Núna er þessi verðmunur allt að tífaldur á milli Íslands og ESB. ACER hefur tekið eftir þessu og hefur áreiðanlega nákvæmar upplýsingar um hreinar og endurnýjanlegar orkulindir Íslands, enda hefur stofnunin þegar sett „Ice Link“, um 1200 MW aflsæstreng á milli Íslands og Bretlands, á forgangslista um samtengingarverkefni, sem hún hyggst hafa forgöngu um og láta framkvæma með gangsetningu orkuflutninga árið 2027.
Eftir að þjóðþing hefur samþykkt Þriðja orkumarkaðslagabálk ESB inn í lagasafn sitt, hefur þingið afhent ACER og EFTA/ESB dómstólunum allt forræði orkuflutningsmála í landinu, og stjórnvöld viðkomandi lands geta þá ekki stöðvað þá framvindu, sem ACER hefur ákveðið. Á Íslandi mundi ferlið verða þannig, að ESA sendir fyrirmælin frá ACER til OS, sem útbýr þá og gefur út reglugerðir fyrir Landsnet til að fara eftir um uppbyggingu raforkuflutningskerfisins innanlands til að gera kleift að reka sæstrenginn áfallalaust fyrir íslenzka stofnkerfið. Slíkt er dýrt, og allur sá kostnaður mun falla á raforkunotendur innanlands. Samtímis hefja Landsnet og systurfyrirtæki þess á Bretlandi viðræður um sæstrengsverkefnið, og komist þau ekki að samkomulagi um kostnaðarskiptinguna, sker ACER úr um hana. Skuldaaukning Landsnets vegna alls þessa gæti hæglega hlaupið á hundruðum milljarða ISK.
Fréttaskýring reist á upplýsingum utanríkisráðuneytis Íslands
Þann 28. marz 2018 birtist í Viðskiptablaðinu fréttaskýring undir fyrirsögninni: „Mikilsverðir orkuhagsmunir ekki í húfi“. Þar eru allmargar staðhæfingar settar fram, sem stangast algerlega á við þær staðreyndir, sem fram koma í inngangi þessa greinarstúfs.
Staðhæft er, að áhrifin af innleiðingu téðs orkubálks verði „mjög lítil hér á landi“. Vitað er, að Ísland hefur engum undanþágum náð í þessu máli í samningaþjarki við ESB. Hvers vegna ættu þá áhrifin að verða allt önnur og minni hérlendis en annars staðar ? Þessi misskilningur á sennilega rætur að rekja til þeirrar túlkunar utanríkisráðuneytisins, „að upptaka þriðja orkupakkans hér á landi hefði engin áhrif á það, hvort farið verði í lagningu sæstrengs til Evrópu.“ Þetta er grundvallarmisskilningur, sbr innganginn. ACER var ekki stofnsett til að viðhalda óbreyttu ástandi, heldur til að breyta því, eins og lýst hefur verið, og ACER mun hafa sömu valdheimildir til þess á Íslandi og í ESB-löndunum. Í því felst einmitt Stjórnarskrárbrotið.
Sagt er, „að þriðji orkupakkinn feli ekki í sér framsal á yfirráðum yfir íslenzkum orkulindum …“ Þetta er rangt, því að við gangsetningu sæstrengsins verður íslenzki raforkumarkaðurinn hluti af raforkumarkaði ESB/EES, sem þýðir, að hver sem er innan ESB getur boðið í tiltæka raforku á Íslandi. Þetta mun þýða, að ráðstöfunarréttur yfir raforkunni hverfur til ESB-orkumarkaðarins og raforkuverðið hér færist nær ESB-verði.
Það er rangt, að höfnun Alþingis á þriðja orkubálki ESB „gæti haft ófyrirsjáanlegar afleiðingar“. Hámarksviðbrögð ESB eru niður njörvuð í EES-samninginum. ESB má óska eftir í Sameiginlegu EES-nefndinni, þar sem fulltrúar EFTA-ríkjanna og ESB sitja, að atriði í orkukafla EES-samningins verði felld úr gildi. Þar kemur helzt til álita Annar orkumarkaðslagabálkur ESB í Viðauka 4. Slíkt getur ekki skaðað EFTA-löndin, og þau munu áfram halda sínum viðskiptum við ESB-löndin með orku og annað, enda eru hagsmunir ESB ótvíræðir að halda viðskiptafrelsinu við EFTA-löndin. Í Sameiginlegu EES-nefndinni eru ákvarðanir teknar einróma. Að halda því fram, að beiting samningsbundins neitunarvalds Alþingis muni hafa alvarlegar afleiðingar á EES-samstarfið er sama og að segja, að staða EFTA-ríkjanna sé sú sama gagnvart stjórnvöldum ESB og ESB-ríkjanna sjálfra, sem þá jafngildir ESB-aðild.
Garðabæ, 4. apríl 2018
Bjarni Jónsson, rafmagnsverkfræðingur
Stytt útgágfa þessarar greinar birtist í Viðskiptablaðinu 12.04.2018 sem svar við fullyrðingum sem hafðar voru eftir Utanríkisráðuneytinu í Viðskiptablaðinu 28.03.2018.